استراتژی دولت برای مدیریت منابع آبی در فصل تابستان چیست؟
خشکسالی و کم‌آبی از مسائل غیرقابل کتمان در کشور ماست و در طی پنج سال گذشته اثرات آن به‌وضوح نمایان شده است. در روزهای پیش‌رو، دما در برخی استان‌ها به ۴۰ درجه خواهد رسید؛ دمایی که در گذشته تنها مختص استان‌های جنوبی بوده و حالا به سایر مناطق نیز سرایت کرده است. به‌نظر می‌رسد که در سال‌های اخیر، افزایش ناگهانی دما و تغییرات اقلیمی به‌علاوه کاهش بارندگی به وضعیت نومیدکننده‌ای برای دیگر استان‌ها منجر شده است. به‌طوری‌که از ابتدای سال آبی تا ششم تیرماه، کل بارش‌های جوی به ۱۴۵.۱ میلی‌متر رسید که این مقدار نسبت به میانگین درازمدت (۲۳۶.۶ میلی‌متر) ۳۹ درصد کاهش و در مقایسه با سال آبی گذشته (۲۴۱.۹ میلی‌متر) ۴۰ درصد افت را نشان می‌دهد.
مهر گزارش داده است که بنا به گفته مسئولان، ۲۳ استان و ۴۳ شهرستان درگیر تنش آبی هستند. اکنون که به روزهای گرم سال نزدیک می‌شویم، پرسش این است که برای جلوگیری از قطع آب چه اقداماتی باید انجام داد؟
کاهش ورودی و خروجی سدها
بر اساس آمارهای موجود، وضعیت تمامی سدهای کشور مطلوب نیست. هرچند خروجی سدها کمی کاهش یافته، اما ورودی آن‌ها نیز به میزان ۴۲ درصد کاهش داشته است. به‌طوری‌که از آغاز سال آبی (مهرماه) تا هفتم تیرماه، ورودی مخازن به ۲۱ میلیارد و ۸۸۰ میلیون مترمکعب رسید که در مقایسه با مدت مشابه در سال گذشته، که ۳۷ میلیارد و ۹۶۰ میلیون مترمکعب بوده، کاهش ۴۲ درصدی را به همراه دارد.
خروجی سدها که ۲۱ میلیارد و ۴۳۰ میلیون مترمکعب ثبت شده، نسبت به سال گذشته کاهش ۲۰ درصدی را تجربه کرده است، زیرا در مدت مشابه سال قبل خروجی به ۲۶ میلیارد و ۹۵۰ میلیون مترمکعب می‌رسید.
حجم آب موجود در مخازن اکنون به ۲۴ میلیارد و ۸۷۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته، در حالی که در سال قبل این رقم ۳۳ میلیارد و ۳۹۰ میلیون مترمکعب بود که به خوبی کاهش ۲۶ درصدی را نشان می‌دهد. همچنین برآوردها حاکی از آن است که ظرفیت پرشدگی سدهای کشور در حال حاضر ۵۲ درصد و ۴۸ درصد مخازن به‌صورت خالی است.
وضعیت نامطلوب سدها و راه‌حل‌ها
تحلیل موجودی سدهای کشور نشان می‌دهد که سدهایی مانند سدهای استان‌های تهران، خراسان رضوی، قم، هرمزگان، گلستان، زنجان، کرمان، فارس و مرکزی در وضعیت نگران‌کننده‌ای قرار دارند، در حالی‌که تنها استان مازندران به شرایط مطلوبی دست یافته است. این واقعیت نشان می‌دهد که در کنار استفاده از سدها، بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی نیز ضروری است.
طبق برنامه هفتم، برداشت از آب‌های زیرزمینی باید از ۴۴ میلیارد متر مکعب به ۳۶.۷ میلیارد متر مکعب کاهش یابد. با این حال، خشکسالی‌های اخیر این امکان را محدود کرده‌اند. عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب، اذعان کرده که میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی برای تمام مصارف سالانه معادل ۴۴ میلیارد مترمکعب است که با کمی کاهش مواجه شده، اما علت این افت به دلیل مدیریت نبوده، بلکه به تضعیف آبخوان‌ها و افزایش عمق چاه‌ها برمی‌گردد.
بر اساس آمار، برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی کشور به بیش از ۱۵ میلیارد مترمکعب می‌رسد و در برخی برآوردها حتی به ۱۷ میلیارد مترمکعب نیز می‌رسد. این مقدار، نیمی از طریق چاه‌های غیرمجاز و نیم دیگر از چاه‌های مجاز با برداشت مازاد تأمین می‌شود.
به نظر می‌رسد در راستای درک مسائل موجود اقدامات مؤثری اتخاذ شده، با این حال بزرگزاده یادآور شده که علیرغم اجرای تدابیر نظیر انسداد چاه‌ها، نصب کنتورهای هوشمند و فعالیت بیش از ۸۰۰ گروه گشت و بازرسی، این اقدامات بدون ارائه راهکارهای معیشتی جایگزین برای کشاورزان، تأثیر مطلوبی نداشته‌اند. رویکرد صرفاً قهری و انضباطی بدون در نظر گرفتن واقعیت‌های اقتصادی و اجتماعی نتیجه‌بخش نخواهد بود.
وی توضیح داد که در ۸۹ دشت کشور که علیرغم اینکه تنها ۱۶ درصد از دشت‌های کل کشور را شامل می‌شوند، اما ۶۶ درصد برداشت غیرمجاز را به خود اختصاص می‌دهند، این طرح‌ها با اولویت در حال پیگیری هستند. قراردادهای مربوط به واگذاری وظایف به تشکل‌های آب‌بران و نحوه تعامل با آن‌ها در حال تدوین و نهایی‌سازی است و به‌زودی به مرحله اجرایی خواهد رسید.
تهران ظرفیت جدیدی برای جمعیت ندارد
سه سال از زمانی که گفته شد تهران دیگر ظرفیت جذب جمعیت جدیدی را ندارد، می‌گذرد. با این حال، هیچ اقدام موثری در این زمینه انجام نشده و در عوض هرساله بدون توجه به تأمین آب، تعداد ساختمان‌ها در تهران و اطراف آن افزایش می‌یابد. چندی پیش سخنگوی صنعت آب نیز این مسئله را تأیید کرد و اذعان داشت که تناقض بین بحران آب تهران و روند ساخت‌وساز در این شهر وجود دارد و نهادهای مرتبط هماهنگی لازم را ندارند. همچنین باید در نظر داشت که منابع آبی فعلی تهران، چه آب‌های سطحی و چه آب‌های زیرزمینی، در وضعیت شکننده‌ای هستند، با این حال، مهاجرت به تهران و توسعه شهرک‌ها ادامه دارد. این مسئله ناشی از عدم تعادل فضایی در توزیع فرصت‌ها و اشتغال است.
وی با اشاره به رشد سالانه ۲.۵ درصدی جمعیت در تهران و شهرک‌های اطراف آن مانند پرند، بومهن، رودهن و پردیس افزود: ما نمی‌توانیم به ساکنان این مناطق آب ندهیم، اما کنترل مهاجرت یا توزیع بهینه جمعیت وظیفه وزارت نیرو نیست. این موضوع نیازمند سیاست‌گذاری کلان و بین‌بخشی است. تا زمانی که در شهرهای کوچکتر فرصت‌های شغلی و تعطیلات فراهم نشود، جمعیت به تهران مهاجرت کرده و ما نیز مجبور به تأمین آب برای آن‌ها خواهیم بود.
زمستان سخت تهران و افت فشار آب
شهر تهران زمستان دشواری را پشت سر گذاشت و در اوایل اسفند به اوج بحران رسید. حسام خسروی، معاون بهره‌برداری و توسعه آب شرکت آبفای تهران، در گفتگویی با خبرنگاران در مورد افت فشار آب و قطعی آب در مناطق مختلف تهران گفت: امسال بارندگی ۴۶ درصد کمتر از سال‌های نرمال بود و نسبت به سال گذشته ۲۵ درصد کاهش داشته است؛ همین امر موجب قرارگرفتن سدهای آبی در شرایط بحرانی شده است، به‌طوری‌که ذخایر سدهای پنج‌گانه تهران به حدود ۶ درصد رسیده است.
او با اشاره به اینکه در روزهای اخیر به علت خانه‌تکانی و ماه مبارک رمضان مصرف آب افزایش یافته، خاطرنشان کرد که این موضوع به تشدید ضعف منابع آبی دامن زده و بنابراین لازم بود که کنترل فشار آب در شهر انجام شود.
در پاسخ به سوال خبرنگار مهر در مورد امکان جیره‌بندی آب در تابستان با این شرایط، او افزود: جیره‌بندی آب در دو حالت ممکن است رخ دهد: یکی در شرایط بحرانی و کمبود بارندگی و دیگری در صورتی که همکاری مردم نباشد، بنابراین احتمال جیره‌بندی وجود دارد.
خسروی همچنین به محدودیت‌های تولید آب اشاره کرد و افزود: با توجه به این محدودیت‌ها، همشهریان باید در مصرف آب همانند سال‌های گذشته مدیریت داشته باشند تا از جیره‌بندی آب جلوگیری شود. ما تلاش می‌کنیم تا این مشکل به وجود نیاید، چرا که صدمات بالایی به شبکه وارد می‌کند.
تحول در الگوی کشت در بخش کشاورزی چندان جدی گرفته نشده است
اصلاح الگوی کشت یکی از ابزارهای تأثیرگذار در کاهش مصرف آب است و اگر هر منطقه بر اساس ویژگی‌های اقلیمی خود محصولات کشاورزی مناسب را ایجاد کند، لذا مصرف آب در این حوزه به طرز معناداری کاهش می‌یابد. ولی به‌نظر می‌رسد وزارت جهاد در این زمینه بی‌توجهی می‌کند. عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب، با اشاره به وضعیت اصلاح الگوی کشت، تصریح کرد که طراحی دقیق برنامه و الگوی کشت هنوز روند پیشرفت مطلوبی ندارد و به اهداف مورد نظر نرسیده است. این اقدام بسیار حائز اهمیت است و مجلس نیز به جدی پیگیری آن خواهد بود چرا که در برنامه هفتم توسعه به این موضوع تأکید شده و وزارت جهاد و کشاورزی به‌دنبال آن قرار دارد.
این موضوع به‌قدری حائز اهمیت است که محمد رضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور، با اشاره به مسائل قدیمی مانند اصلاح الگوی کشت که هنوز حل نشده است، بیان کرد: بهره‌برداری بهینه از آب در کشاورزی نهادینه نشده و روش‌های سنتی و غرقابی کماکان دنبال می‌شود؛ حتی در مناطق کشور که با مشکلات کمبود آب اشامیدنی مواجه‌اند، خاطی کشت پرمخاطره‌ای وجود دارد که نیاز به اصلاح الگوی کشت از سوی وزارتخانه‌های مرتبط را ضروری می‌کند.
راه‌حل‌های پیشنهادی
با توجه به وضعیت نگران‌کننده سدهای استان‌های تهران، خراسان رضوی، قم، هرمزگان، گلستان، زنجان، کرمان، فارس و مرکزی، نیازمند توجه ویژه‌ای به این مناطق هستیم. به‌علاوه، برای مدیریت منابع آبی باید اقداماتی از قبیل اصلاح الگوی کشت کشاورزی، کاهش ساخت‌وساز در کلانشهرها، کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی، استفاده از پساب در صنایع، واقعی کردن قیمت آب، آبخیزداری و آبخوان‌داری در کنار سدسازی مدنظر قرار گیرد. در نهایت مدیریت مصرف و کاهش ۲۰ درصدی مصرف آب توسط مردم و انجام فرهنگ‌سازی نیز نیاز است چرا که هیچ یک از این اقدامات به‌تنهایی نمی‌تواند پاسخگو باشد و برای دستیابی به نتایج مطلوب، نباید به اجرای یکی یا دو اقدام اکتفا کرد.
علاوه بر این، با وجود کاهش ذخایر آبی سدها و بارندگی‌ها در سال آبی، این احتمال وجود دارد که تابستان سختی با جیره‌بندی آب در پیش باشد. اما عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب، در گفتگویی با خبرنگار مهر، این موضوع را رد کرده و اظهار داشته: جیره‌بندی آب به‌هیچ‌وجه در دستور کار وزارت نیرو نیست و در تابستان نمی‌توان انتظار جیره‌بندی آب داشت. اکنون سوال این است که آیا ما از کاهش فشار آب در تهران و دیگر کلانشهرها رنج خواهیم برد یا خیر!
۲۱۷
