آیا تابستان خشکسالی در پیش است

تازه‌ترین آمار ارائه‌شده توسط سازمان هواشناسی کشور نشان‌دهنده این است که از آغاز سال آبی جاری (یکم مهر ۱۴۰۳) تا تاریخ ۱۲ خرداد ۱۴۰۴، مجموع بارندگی‌های کشور به ۱۳۱.۵ میلی‌متر رسیده است. این مقدار نسبت به میانگین بلندمدت، کاهشی معادل ۴۰.۴ درصد را به نمایش می‌گذارد که این مسأله هشداری جدی برای منابع آبی کشور به شمار می‌رود.

به نقل از مهر، تخمین‌ها نشان می‌دهد که درصد تأمین منابع آبی کشور بر مبنای این مقدار بارش، تنها ۵۵.۹۹ درصد است. همچنین با توجه به بررسی‌های نقشه‌های پهنه‌بندی بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تا تاریخ ۱۲ خرداد، ۱۴۰۴، توزیع بارندگی در ایران به‌صورت نامتوازن بوده و مناطق جنوبی، جنوب‌شرقی، مرکزی و شرقی کشور عموماً با کمبود بارش یا بدون بارندگی مواجه هستند.

براساس آمارهای اخیر، وضعیت بارش‌ها از ابتدای فصل جاری نشان‌دهنده کاهش ۴۶ درصدی نسبت به میانگین بلندمدت است. در همین راستا، افت تجمیعی بارندگی‌ها از آغاز سال آبی جاری تا تاریخ ۱۲ خرداد، به ۱۳۱.۵ میلی‌متر رسیده که بیانگر کاهشی معادل ۴۰.۴ درصدی نسبت به آمار بلندمدت می‌باشد.

در مجموع، میانگین بلندمدت میزان بارش‌ها در کشور در این بازه زمانی به ۸۹.۲ میلی‌متر کاهش یافته که فاصله قابل‌توجهی با نرمال و میانگین بلندمدت بارندگی‌ها در ایران را نشان می‌دهد. با آغاز سال آبی جاری و گذشت تقریبا هشت ماه از آغاز آن، داده‌های ثبت‌شده در خصوص میزان بارش‌ها در کشور، نمایانگر یک افت نگران‌کننده نسبت به میانگین بلندمدت و همچنین سال آبی گذشته می‌باشد. این کاهش محسوس بارش، کشور را در وضعیت هشدار از نظر منابع آبی قرار داده است.

کشور وارد پنجمین سال خشکسالی شد

نکته‌ای که باید به آن توجه شود این است که مسئولان صنعت آب کشور نیز وضعیت کنونی بارش‌ها را «بسیار نگران‌کننده» ارزیابی کرده و با توجه به روند کاهشی بارندگی در سال‌های اخیر، از ورود ایران به پنجمین سال متوالی خشکسالی خبر می‌دهند. این شرایط بحرانی، لزوم بازنگری در سیاست‌های آبی، محدودیت در برداشت‌های غیرمجاز، اصلاح روش‌های کشت و افزایش بهره‌وری در مصرف آب را دوچندان کرده است.

یک‌از نخستین و مستقیم‌ترین پیامدهای کاهش بارش، افت تولیدات کشاورزی در کشور است. بخش بزرگی از اراضی کشاورزی ایران به منابع آبی سطحی و بارندگی‌های فصلی وابسته‌اند. کاهش بارش به‌ویژه در مناطق غربی و جنوبی کشور که به‌عنوان مراکز مهم تولید گندم، جو و دانه‌های روغنی شناخته می‌شوند، سطح زیر کشت دیم را کاهش داده و عملکرد محصولات را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در نهایت منجر به افزایش واردات مواد غذایی خواهد شد. این وضعیت تراز تجاری بخش کشاورزی را مختل خواهد کرد.

طبق این گزارش، عدم وجود بارش کافی و کاهش ذخایر سطحی، فشار مضاعفی بر منابع آب‌های زیرزمینی خواهد گذاشت. چاه‌های کشاورزی بیش از پیش فعال می‌شوند و برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها تشدید می‌گردد. این پدیده نه تنها به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و افزایش هزینه تأمین آب می‌انجامد، بلکه همچنین می‌تواند در برخی مناطق با پدیده خطرناک فرونشست زمین نیز مرتبط باشد.

فروپاشی خاموش؛ سکونت ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه‌های فرونشست

در این راستا، علی بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تأکید کرد که بحران فرونشست زمین در کشور متأسفانه به‌دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی از اواسط دهه ۵۰ آغاز شده و از دهه ۷۰ به‌طور محسوسی شدت گرفته است. این کاهش منابع آب زیرزمینی به‌طور مستقیم به پدیده فرونشست زمین مربوط است که از همان زمان تشدید یافته است.

وی افزود: اولین نشانه‌های فرونشست زمین در استان کرمان نمایان گردید که پدیده لوله‌زایی، ناشی از افت سطح زمین، یکی از این نشانه‌ها بود. در حال حاضر از مجموع ۳۱ استان، ۳۰ استان در خطر فرونشست شناسایی شده‌اند و تنها استان گیلان از آثار فرونشست مصون مانده است، هرچند احتمال گسترش این پدیده به این استان نیز در آینده وجود دارد.

بیت‌اللهی با بیان اینکه تاکنون حدود ۱۴۰ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی کشور از بین رفته، افزود: کاهش سطح آب زیرزمینی باعث فشرده شدن لایه‌های خاک و در نتیجه نشست زمین شده است. این پدیده ناشی از افزایش تعداد چاه‌های آب، که تعداد آن‌ها به حدود یک میلیون حلقه می‌رسد، تشدید شده است. بنابراین، تمامی استان‌های کشور با این بحران رو به رو هستند و بیشترین وسعت فرونشست در استان کرمان گزارش شده است.

وی یادآور شد: به‌طور کلی، حدود ۱۰ درصد از مساحت کل کشور در پهنه‌های فرونشستی قرار دارند و آمارهای جهانی نشان می‌دهد که تنها ۳ تا ۵ درصد از کشورهای جهان دارای پهنه‌های فرونشستی با نرخ بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال هستند، در حالی که در ایران، ۱۸ استان با چنین پدیده‌ای مواجه‌اند. این وضعیت ناشی از برداشت بی‌محابا آب‌های زیرزمینی و فقدان نظام مدیریت مصرف آب است که به بحران کنونی دامن زده است.

وی تأکید کرد: بیش از ۴۰۰ شهر ایران، از جمله کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، مشهد و شیراز، در پهنه‌های خطرناک فرونشست زمین قرار دارند. به همین ترتیب، خطوط جاده‌ای و ریلی، خطوط انتقال نفت و گاز، شریان‌های اصلی برق و همچنین آثار تاریخی و فرهنگی کشور نیز در معرض خطرات جدی قرار گرفته‌اند.

رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خصوص چاره‌های مقابله با این بحران بیان کرد: همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، فرونشست زمین عمدتاً ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است و می‌توان با اجرای اقداماتی نظیر اصلاح شیوه‌های آبیاری، مدیریت کشت محصولات کشاورزی، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، کنترل چاه‌های غیرمجاز و بازنگری در مکان‌یابی صنایع آب‌بر این وضعیت را به‌طرزی قابل توجهی مدیریت کرد.

وی در پایان گفت: برآوردها نشان‌دهنده این است که نزدیک به ۷۰۰ شهر در پهنه فرونشست قرار دارند. حدود ۶۳ اثر تاریخی ثبت شده در معرض خطر قرار دارند و همچنین ۱۱ هزار کیلومتر از خطوط اصلی لوله‌های گاز در این مناطق واقع شده‌اند. نزدیک به ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در این نواحی یا مناطقی نزدیک به آن زندگی می‌کنند. افزون بر این، بسیاری از واحدهای مسکونی و بافت‌های فرسوده در این نواحی قرار دارند که به سبب پدیده نشست زمین آسیب‌پذیری زیادی دارند.

فقط ۵۹ درصد نیاز آبی کشور تأمین شد

کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری صرفاً یک پدیده اقلیمی مقطعی نیست، بلکه به‌عنوان یک معضل استراتژیک با ابعاد چندگانه در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و حتی امنیت ملی به شمار می‌رود. ادامه این روند، نیازمند تدابیر فوری در عرصه مدیریت منابع آب، بازنگری در الگوی مصرف، تغییر روش کشت و افزایش تاب‌آوری اجتماعی در مقابل کمبود آب است.

در سال‌های اخیر، کاهش بارش به یکی از چالش‌های اساسی کشور در حوزه منابع طبیعی و زیست‌محیطی تبدیل شده است. مطابق با تازه‌ترین آمار منتشر شده از سوی وزارت نیرو، میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تا کنون، در مقایسه با میانگین بلندمدت، افت چشمگیری داشته و تنها حدود ۵۹ درصد از نیاز آبی سالانه کشور تأمین شده است. این کاهش قابل توجه نه تنها منابع آب سطحی و زیرزمینی را تحت تأثیر قرار داده بلکه به تشدید پدیده فرونشست زمین در بسیاری از استان‌ها نیز دامن زده است.

از منظر فنی، پدیده فرونشست زمین یک فرایند برگشت‌ناپذیر است که به‌دلیل تخلیه بیش از حد آب از سفره‌های زیرزمینی به وقوع می‌پیوندد. این پدیده می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به زیرساخت‌های شهری، جاده‌ها، خطوط ریلی، خطوط لوله و ساختمان‌ها وارد کند.

در همین رابطه، مسئولان صنعت آب کشور بارندگی‌های سال جاری را «بسیار نگران‌کننده» توصیف کرده و از ورود کشور به پنجمین سال پیاپی خشکسالی خبر می‌دهند. این وضعیت بحرانی، لزوم بازنگری در سیاست‌های آبی، اعمال محدودیت در برداشت‌های غیرمجاز، اصلاح روش‌های کشت و بهبود بهره‌وری در مصرف آب را بیش از پیش ضروری کرده است.

در حال حاضر، بحران آب و پیامدهای ناشی از آن در حال تبدیل شدن به یک تهدید جدی برای توسعه پایدار کشور است و ادامه بی‌توجهی به راهکارهای علمی و مدیریتی می‌تواند پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و امنیتی وسیعی را به همراه داشته باشد.

خشکسالی شدید در ۸ استان

در ادامه، احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در گفت‌وگو با خبرنگار مهر به وضعیت نگران‌کننده بارش‌ها اشاره کرد و گفت: به‌طور کلی، بر اساس آخرین آمار منتشر شده، میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تاکنون نسبت به میانگین بلندمدت حدود ۴۰ درصد کاهش یافته است.

وی افزود: میانگین بارش کشور تا کنون حدود ۱۳۲ میلی‌متر بوده، در حالی‌که در حالت نرمال باید بیش از ۲۲۰ میلی‌متر بارش ثبت می‌شد. این ارقام نشان می‌دهد که کشور همچنان تحت فشار خشکسالی قرار دارد و در حقیقت وارد پنجمین سال پیاپی خشکسالی شده‌ایم.

وظیفه همچنین به تحلیل وضعیت بارش در فصل بهار پرداخت و اظهار داشت: بارش‌های فصل بهار نسبت به میانگین بلندمدت، ۴۶ درصد کاهش داشته است؛ به‌طوری که تنها ۳۲ میلی‌متر بارندگی ثبت شده، در حالی‌که متوسط بلندمدت برای این بازه زمانی حدود ۶۰ میلی‌متر بوده است.

وظیفه اذعان داشت که تمامی استان‌های کشور با کاهش بارش نسبت به نرمال مواجه‌اند و استان‌های تهران، سمنان، فارس، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، چهارمحال و بختیاری، خراسان رضوی و کرمان از جمله مناطقی هستند که بیشترین میزان کاهش بارش را تجربه کرده‌اند. به‌طور خاص، استان سیستان و بلوچستان با ۷۶ درصد کاهش، هرمزگان با ۷۵ درصد و سمنان با ۶۰ درصد در صدر استان‌های آسیب‌دیده از کاهش بارندگی قرار دارند.

وی همچنین خاطرنشان کرد: با توجه به پایان فصل بارش و نزدیکی به تابستان، چشم‌انداز تأمین منابع آبی بسیار نگران‌کننده به نظر می‌رسد و مدیریت مصرف آب در تمامی سطوح، به‌ویژه در بخش کشاورزی، باید در اولویت سیاست‌گذاران و مسئولان قرار گیرد.

تابستانی گرم و خشک در پیش داریم

رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در خصوص چشم‌انداز بارندگی‌ها برای فصل تابستان خاطرنشان کرد: بارش‌های تابستانی در کشور به‌طور طبیعی بسیار محدود هستند و به‌طور کلی بخش اعظم کشور تابستانی بدون بارش را تجربه خواهد کرد.

وی افزود: تنها مناطقی که در تابستان ممکن است بارش‌هایی داشته باشند، نواحی جنوب شرق کشور شامل جنوب سیستان و بلوچستان، شرق هرمزگان و نواحی اطراف چابهار هستند که تحت تأثیر بارش‌های موسمی قابل‌توجه قرار دارند. همچنین سواحل شمالی و برخی نواحی از شمال آذربایجان شرقی نیز از نقاط معدود دارای بارش در تابستان محسوب می‌شوند.

وظیفه ادامه داد: با این حال، تقریباً سایر نقاط کشور در تابستان امیدوار به بارش نخواهند بود و این مشکل در کنار افت بارندگی‌های سالانه، به تشدید تنش آبی خواهد انجامید. به‌طور کلی، ما با تابستانی گرم‌تر و خشک‌تر از نرمال روبه‌رو هستیم.

وی همچنین به تبعات گسترده خشکسالی اشاره کرد و گفت: خشکسالی به‌عنوان یک پدیده خزنده و خطرناک، تقریباً تمامی ابعاد زندگی انسان و طبیعت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از خشک شدن علفزارها و تضعیف درختان جنگلی، به‌خصوص در جنگل‌های زاگرس، تا افزایش آفات و وقوع آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌ها، همه نشان‌دهنده آثار منفی این شرایط هستند.

رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور تصریح کرد: وقوع خشکسالی به همراه افزایش دما، که در حال حاضر در کشور مشاهده می‌شود، منجر به افزایش پدیده‌هایی همچون گرد و خاک، توسعه بیابان‌زایی و کاهش کیفیت هوا در شهرها شده است. این وضعیت به شدت سلامت عمومی، به‌ویژه در مناطق شهری را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

وظیفه با بیان اینکه میانگین دما از ابتدای سال آبی تاکنون در حدود ۱.۴ درجه سانتی‌گراد بالاتر از نرمال بوده، گفت: در فصل بهار، این میانگین دما به‌طور میانگین حدود ۳ درجه بالاتر از شرایط معمول بوده است. این افزایش دما منجر به تشدید تنش آبی و افزایش مصرف منابع آبی در تمامی بخش‌ها، از شرب و مصرف خانگی گرفته تا بخش کشاورزی، گردیده است.

وی خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی تبخیر از سطح زمین افزایش می‌یابد، خاک خشک‌تر می‌شود و روند بیابان‌زایی شتاب می‌گیرد. علاوه بر این، تولید محصولات کشاورزی با مشکل مواجه می‌شود و معیشت کشاورزان را تحت تأثیر قرار می‌دهد که این وضعیت خود پیامدهای اقتصادی و اجتماعی متعددی را به دنبال دارد.

رئیس مرکز ملی اقلیم و خشکسالی، در پایان به پیش‌بینی وضعیت جوی در ماه‌های آینده اشاره این کرد که به جز جنوب شرق کشور که ممکن است بارش‌هایی تحت تأثیر سامانه‌های موسمی داشته باشد، در سایر مناطق کشور بارندگی قابل توجه‌ای پیش‌بینی نمی‌شود. سواحل شمالی نیز تابستانی خشک‌تر از نرمال را در پیش دارند.

وی تأکید کرد: عملاً باید انتظار آغاز فصل پاییز را داشته باشیم تا با شروع بارش‌ها، دماها کاهش یابد و فشار بر منابع آبی مقداری کاهش یابد. با این حال، در حال حاضر کشور در شرایط بسیار نگران‌کننده‌ای از نظر منابع آبی قرار دارد و در برخی مناطق وضعیت به مرز بحران نزدیک شده است.

مدیریت منابع آبی، کلید عبور از بحران خشکسالی

وظیفه ادامه داد: بارش‌ها به‌طور واضحی کمتر از نرمال بوده و دما نیز به‌شدت بالاتر از میانگین بلندمدت گزارش‌شده است. این دو عامل به‌طرزی جدی دسترسی به منابع آب را کاهش داده و شرایط بحرانی را در بسیاری از نقاط کشور به وجود آورده است. هم‌اکنون برخی استان‌ها به‌وضوح در وضعیت تنش شدید آبی قرار دارند و لازم است که مدیریت فوری منابع به‌صورت جدی در دستور کار قرار گیرد.

وی در خصوص پیش‌بینی وضعیت بارش‌ها در فصل پاییز ادامه داد: در حال حاضر نمی‌توان به قطعیت گفت که پاییز امسال از نظر بارش چگونه خواهد بود. با توجه به شرایط کلی حاکم بر جو کشور و الگوهای اقلیمی موجود، چشم‌انداز چندان امیدوارکننده‌ای برای پاییز پربارش وجود ندارد و به احتمال زیاد پاییز نیز به‌صورت تقریبی خشک و کم‌بارش خواهد بود.

رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در خاتمه تأکید کرد: در این شرایط، مدیریت مؤثر منابع آبی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. باید با برنامه‌ریزی دقیق و اتخاذ تدابیر مؤثر به‌نحوی عمل کنیم که کمترین بحران و قطعی آب را در کشور تجربه کنیم.

۲۲۳۲۲۵