چالش تولید یا نقطه شروع یک تغییر اساسی؟

گروه خودروسازی سایپا، به عنوان دومین قطب صنعت خودروسازی ایران، سه ماهه نخست سال ۱۴۰۴ را با یک کارنامه آماری قابل توجه به پایان رساند. بر اساس آمار منتشر شده از سوی وزارت صمت، مجموع تولید خودروهای سواری این شرکت با احتساب شرکت‌های وابسته، با کاهشی قابل توجه و ۲۸ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته، از ۸۶,۷۲۴ دستگاه در بهار ۱۴۰۳ به ۶۲,۴۹۴ دستگاه در بهار ۱۴۰۴ رسیده است. این کاهش، که در آمار ماهانه خرداد وحدود ۵۱ درصد است، فراتر از یک نوسان فصلی یا چالشی مقطعی به نظر می‌رسد و به مجموعه‌ای پیچیده از فشارهای محیطی، محدودیت‌های ساختاری و از همه مهم‌تر، نیاز به یک تغییر ساختاری اساسی در استراتژی تولید و سبد محصولات این شرکت اشاره دارد.

این افت تولید در شرایطی بروز می‌کند که بازار خودروی ایران همچنان به شدت برای برقراری توازن بین عرضه و تقاضا مشکل دارد و هر گونه کاهش در تولید خودروسازان بزرگ تأثیر مستقیمی بر نوسانات قیمت‌ها در بازار آزاد دارد. در نگاه نخست، این ارقام می‌توانند به عنوان نشانه‌ای از بحران عمیق در خطوط تولید سایپا تعبیر شوند. اما با بررسی دقیق‌تر آمار، لایه‌های دیگری از واقعیت پیدا می‌شود. این ارقام نشان‌دهنده یک عقب‌نشینی استراتژیک از محصولات قدیمی، کم‌سود و در حال انقراض استاندارد و هم‌زمان حاکی از سرمایه‌گذاری محتاطانه بر روی نسل نوین خودروهایی است که سایپا برای آینده‌ای روشن به آن‌ها دل خوش کرده است.

این مقاله به دنبال این است که با عبور از سطح اعداد و ارقام کلی، به عمق تغییرات کنونی در خطوط تولید سایپا و شرکت‌های تابعه آن نفوذ کند. ما در سه بخش مجزا، ابتدا به طور دقیق عملکرد سبد محصولات شرکت اصلی سایپا و استراتژی جایگزینی محصولات را تحلیل خواهیم کرد. سپس، عملکرد متناقض و جالب توجه شرکت‌های تابعه کلیدی، یعنی پارس خودرو و سایپا سیتروئن، را زیر ذره‌بین قرار خواهیم داد و در نهایت، با نگاهی کلان، عوامل محیطی و چالش‌های ساختاری حاکم بر صنعت خودرو را که دلیل اصلی این کاهش تولید شده‌اند، تحلیل کرده و چشم‌انداز پیش روی این غول خودروسازی را در ادامه سال ۱۴۰۴ ترسیم خواهیم نمود. این تحلیل به دنبال پاسخ به این پرسش بنیادین است: آیا سایپا در میانه یک بحران تولید قرار دارد یا در حال انجام یک جراحی بزرگ به منظور تحول استراتژیک بلندمدت است؟

بررسی عملکرد سبد محصولات سایپا: وداع تدریجی با خانواده کوییک و شاهین، تمرکز بر اطلس و نسخه‌های CVT

بررسی دقیق آمار تولید شرکت مادر (سایپا)، بدون در نظر گرفتن شرکت‌های زیرمجموعه، به وضوح نشان می‌دهد که استراتژی اصلی این شرکت در بهار ۱۴۰۴، یک بازآرایی بنیادی و تغییر تمرکز از محصولات قدیمی به سمت خودروهای جدید و با ارزش افزوده بیشتر بوده است. تولید کل این شرکت به میزان ۲۶ درصد کاهش یافته و از ۳۴,۲۲۰ دستگاه به ۲۵,۲۹۷ دستگاه کاهش یافته است، که این کاهش به طور عمده ناشی از اصلاحاتی در سبد تولیدی است.

خانواده کوییک و اطلس: پایان یک دوره و آغاز یک عصر جدید

خانواده کوییک که برای سال‌ها به عنوان ستون فقرات تولید سایپا و یکی از پرطرفدارترین خودروهای اقتصادی کشور تلقی می‌شد، در کانون این تغییرات قرار گرفته است. بارزترین نشان این دگرگونی، توقف کامل تولید «کوییک اتوماتیک – ۲۱۲» است؛ خودرویی که در بهار ۱۴۰۳ تعداد ۲۴ دستگاه از آن به تولید رسیده بود، اما در بهار امسال تولید آن به صفر رسیده است. این حرکت، پیامی واضح مبنی بر پایان عمر نسخه اتوماتیک نسل اول کوییک و احتمالاً تلاش برای پاک کردن فضا برای محصول جدیدتر، یعنی اطلس اتوماتیک، دارد.

این روند کاهشی در مدل‌های دنده‌ای نیز به شدت ادامه یافته است. تولید مدل‌های پرفروش «کوئیک S-G-GX» با افت شدید ۴۲ درصدی، از ۱۷,۴۹۷ دستگاه در بهار ۱۴۰۳ به ۱۰,۱۷۶ دستگاه در بهار ۱۴۰۴ کاهش یافته است. این کاهش به میزان بیش از ۱۷ هزار دستگاه در تولید یکی از مهم‌ترین محصولات این شرکت، بخش قابل توجهی از افت کلی تولید سایپا را توضیح می‌دهد. این اقدام نمی‌تواند به سادگی ناشی از کمبود قطعات باشد، بلکه یک تصمیم استراتژیک به منظور مدیریت چرخه عمر محصول و هدایت تدریجی بازار به سمت خودروی «اطلس» است.

در نقطه مقابل این کاهش، موفقیت اطلس در حال شکل‌گیری است. اطلس که بر اساس پلتفرم X200 (مشترک با کوییک و ساینا) طراحی شده و نوعی نسخه بهینه و مجهزتر کوییک محسوب می‌شود، در کانون استراتژی رشد سایپا قرار دارد. تولید مدل دنده‌ای این خودرو، که به عنوان «اطلس» ثبت شده، با رشدی قابل توجه از ۲,۵۱۹ دستگاه به ۵,۸۴۳ دستگاه افزایش یافته است. در حالتی که «اطلس اتوماتیک» نیز تولید خود را از تنها ۹ دستگاه در بهار سال گذشته به ۱۲۱ دستگاه در بهار امسال رسانده است. اگرچه این ارقام هنوز برای جبران کامل افت تولید کوییک کافی نیستند، اما رشد آن‌ها نشان می‌دهد که زنجیره تأمین و خطوط تولید بر روی این محصول جدید تمرکز یافته‌اند.

خانواده شاهین: چرخشی استراتژیک از دنده‌ای به اتوماتیک (CVT)

تحولات در خانواده سدان شاهین، حتی بیش از کوییک، گویای روشنی از استراتژی سایپا برای بهبود حاشیه سود هستند. تولید مدل «شاهین دستی» با یک سقوط کم‌سابقه ۷۴ درصدی، از ۱۰,۰۱۲ دستگاه در بهار ۱۴۰۳ به تنها ۲,۶۵۲ دستگاه در بهار ۱۴۰۴ رسیده است. این کاهش تولید بیش از ۷ هزار دستگاهی نمی‌تواند تصادفی باشد.

در سوی دیگر این معادله، تولید مدل «شاهین CVT» (مجهز به گیربکس اتوماتیک) با یک جهش ۵۰ درصدی، از ۴,۱۵۹ دستگاه به ۶,۲۲۹ دستگاه افزایش یافته است. این آمار به وضوح نشان می‌دهد که سایپا به طور کاملاً آگاهانه، منابع تولید (قطعات، ظرفیت خط مونتاژ و…) را از نسخه دستی به نسخه اتوماتیک منتقل کرده است. این استراتژی از چندین زاویه قابل بررسی است: نخست، حاشیه سود خودروهای اتوماتیک به مراتب بالاتر از مدل‌های دنده‌ای است و در شرایط قیمت‌گذاری دستوری، تولید این مدل‌ها برای شرکت از لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیرتر است. دوم، تقاضا در بازار ایران در سال‌های اخیر به شدت به سمت خودروهای اتوماتیک چرخیده و سایپا با این اقدام به بخش بزرگ‌تری از نیاز واقعی بازار پاسخ می‌دهد. سوم، این حرکت می‌تواند سبب ارتقاء جایگاه برند شاهین به عنوان یک سدان میان‌رده شود و آن را از تصویر یک خودروی صرفاً اقتصادی دورتر کند.

در نهایت، معرفی و آغاز تولید محصول جدید با کد «P441» که تولید آن از صفر به ۲۷۶ دستگاه افزایش یافته است، بخشی دیگر از پازل نوسازی سبد محصولات سایپا را نشان می‌دهد. این محصول، که ظاهراً یک کراس‌اوور بر پایه پلتفرم شاهین (آریا) است، گواهی بر عزم این شرکت برای ورود به بخش‌های جذاب‌تر و پرسودتر بازار دارد.

نگاهی به عملکرد شرکت‌های تابعه: استراتژی‌های متفاوت در پارس خودرو و سایپا سیتروئن

عملکرد شرکت‌های زیرمجموعه گروه سایپا در بهار ۱۴۰۴، اگرچه در راستای استراتژی کلی گروه، یعنی کاهش تولید محصولات قدیمی و تمرکز بر مدل‌های جدید می‌باشد، اما هر کدام حاکی از یک داستان منحصر به فرد از تحول و چالش‌های موجود هستند.

پارس خودرو: افت تولید همزمان با تولد سهند و P421

شرکت پارس خودرو، که به طور سنتی به مونتاژ محصولات متنوع و با کیفیت معروف است، افتی هم راستا با شرکت مادر را تجربه کرده است. تولید کل این شرکت در سه ماهه نخست سال با ۲۸ درصد کاهش، از ۲۴,۹۴۲ دستگاه به ۱۸,۰۷۶ دستگاه رسیده است. ریشه اصلی این افت را می‌توان در دو عامل کلیدی جست‌وجو کرد: نخست، توقف کامل تولید «ساینا – S232» که در بهار سال گذشته ۲,۵۸۶ دستگاه از آن تولید شده بود، و دوم، کاهش شدید تولید خانواده کوییک. تولید مدل‌های «کوئیک از S-G-GX» در این شرکت با کاهشی ۲۹ درصدی از ۲۱,۳۰۰ دستگاه به ۱۵,۱۲۹ دستگاه کاهش یافته است. همچنین توقف تولید محصولاتی مانند «بدنه X100 صادراتی» و «کوییک اتوماتیک – ۲۱۲» نیز در این کاهشی اثرگذار بوده‌اند.

با این حال، در دل این آمار منفی، نشانه‌های روشنی از یک تغییر مسیر استراتژیک در پارس خودرو نمایان است. این شرکت به شدت در حال سرمایه‌گذاری بر روی محصولات جدید خود است. محور این تحول، خودرو «سهند» است که به عنوان نسخه فیس‌لیفت و لوکس‌تر ساینا معرفی شده است. تولید خانواده سهند، که در بهار سال گذشته تنها ۳۲۷ دستگاه بود، با رشدی انفجاری به ۲,۶۲۱ دستگاه رسیده است. جزئیات تولید نشان می‌دهد که نسخه‌های «سهند اتوماتیک» و «سهند دوگانه سوز» نیز از تولید تقریباً صفر به ترتیب به ۸۴ و ۲۹ دستگاه رسیده‌اند که نشان‌دهنده برنامه تولید کامل این محصول است.

علاوه بر سهند، معرفی و شروع تولید محصول مرموز «P421» با تیراژ ۲۰۷ دستگاه از صفر و تولید آزمایشی ۶ دستگاه از خودروی «P90» (نسخه ایرانیزه رنو تندر ۹۰) همگی صحت تلاش پارس خودرو برای فاصله گرفتن از نقش یک مونتاژکار صرف برای سایپا و حرکت به سمت احیای هویت مستقل خود را به عنوان یک خودروساز با محصولات منحصر به فرد تأیید می‌کنند.

سایپا سیتروئن (کاشان): پارادوکس رشد در دل افت

عملکرد سایت کاشان (سایپا سیتروئن) به وضوح پیچیده‌ترین و جالب‌توجه‌ترین بخش از آمار تولید گروه سایپا است. در نگاه اول، اطلاعات کلی ناامیدکننده به نظر می‌رسد؛ مجموع تولید شرکت با افتی ۳۱ درصدی از ۲۷,۵۶۲ دستگاه به ۱۹,۱۲۱ دستگاه کاهش یافته است. اما این رقم کلی یک تحول قابل توجه و موفقیت‌آمیز در مدیریت سبد محصولات این سایت را پنهان می‌کند.

راز این تناقض در استراتژی جایگزینی خانواده ساینا نهفته است. سایت کاشان به طور هدفمند، تولید مدل قدیمی «ساینا ۲۳۲ گازسوز» را به شدت کاهش داده است. تولید این مدل با افت فاجعه‌بار ۹۴ درصدی، از ۱۸,۸۲۶ دستگاه در بهار ۱۴۰۳ به تنها ۱,۱۸۳ دستگاه در سال جاری کاهش یافته است. این حرکت که احتمالاً به علت عدم تطابق با استانداردهای جدید یا حاشیه سود پایین بوده، به تنهایی دلیل اصلی افت کلی تولید شرکت است.

اما در سمت مقابل، این سایت تمامی منابع و توان خود را بر روی تولید نسل جدید ساینا، یعنی «ساینا – SS232»، متمرکز کرده است. تولید این مدل با یک افزایش فوق‌العاده ۱۰۱ درصدی، از ۸,۷۳۵ دستگاه در سال گذشته به ۱۷,۵۲۶ دستگاه در بهار امسال افزایش یافته است. این موفقیت بزرگ در افزایش دو برابری تولید یک محصول کلیدی، نشان‌دهنده مدیریت بهینه زنجیره تأمین و خط تولید در این سایت است. علاوه بر این، رشد خیره‌کننده تولید «ساینا اس اتوماتیک» از تنها ۱ دستگاه به ۳۸۵ دستگاه، نشان‌دهنده عزم این سایت برای ورود به بازار خودروهای اتوماتیک اقتصادی می‌باشد.

همچنین، تولید آزمایشی و محدود محصولاتی نظیر «C3XR» (۹ دستگاه) و «M44» (۲۰ دستگاه) که احتمالاً ناشی از همکاری‌های بین‌المللی پیشین این سایت با سیتروئن و مزدا است، می‌تواند نویدبخش تنوع سبد محصولات این سایت در آینده باشد. عملکرد سایت کاشان نمونه‌ای برجسته از این واقعیت است که چگونه یک تصمیم مدیریتی صحیح برای جایگزینی یک محصول قدیمی با نسل جدید، در کوتاه‌مدت می‌تواند به افت آمار کلی منجر شود، اما در بلندمدت بستر رشد پایدار را فراهم آورد.

تحلیل کلان و چشم‌انداز آینده: سایپا در میانه طوفان چالش‌های صنعتی

کاهش ۲۸ درصدی تولید گروه سایپا در بهار ۱۴۰۴، به هیچ عنوان یک پدیده ایزوله و صرفاً ناشی از تصمیمات درونی این شرکت نیست. این رخداد، بازتابی از یک بحران فراگیر و چندبعدی است که کل صنعت خودروسازی و حتی اقتصاد ایران را در ماه‌های ابتدایی سال تحت تأثیر قرار داده است. برای درک عمق این افت تولید، نیاز است آن را در بستر چالش‌های کلان اقتصادی و صنعتی کشور بررسی کرد.

زنجیره تأمین شکننده و لجستیک پرهزینه

یکی از عوامل اصلی خارجی که تولید را مختل کرده است، مشکلات روزافزون در زنجیره تأمین و لجستیک می‌باشد. علی‌رغم ادعای خودکفایی صنعت خودروی ایران، این صنعت هنوز وابستگی قابل توجهی به واردات قطعات های‌تک و مواد اولیه دارد. حوادث غیرمترقبه‌ای مانند آتش‌سوزی گسترده در انبار قطعات وارداتی در بندر شهید رجایی در بهار ۱۴۰۴، به خطوط تولید خودروسازان، از جمله سایپا و پارس خودرو، شوک ناگهانی وارد کرد و روند تأمین قطعات CKD را برای مدتی مختل ساخت. هم‌زمان، افزایش تنش‌های ژئوپلیتیک در خاورمیانه و دریای سرخ، ریسک حمل‌ونقل دریایی را بالا برد و با افزایش سرسام‌آور هزینه‌های بیمه کشتی‌ها، قیمت تمام‌شده واردات را بالا برد و زمان‌بندی ورود قطعات را نیز با اختلال جدی مواجه کرد.

ناترازی انرژی: ترمز تولید در اوج نیاز

چالش دومی که صنعت خودرو را تحت فشار قرار داده، بحران ناترازی انرژی، به‌ویژه در حوزه برق می‌باشد. با آغاز فصل گرما، وزارت نیرو برای مدیریت مصرف، اقدام به اعمال خاموشی‌ها و محدودیت‌های فراگیر برای صنایع بزرگ، از جمله خودروسازان و قطعه‌سازان، نمود. این قطعی‌های مکرر و برنامه‌ریزی شده در خردادماه، عملاً بسیاری از شیفت‌های کاری را در کارخانه‌ها تعطیل کرد و تولید را در زمانی که خودروسازان برای جبران عقب‌ماندگی ماه‌های قبل می‌کوشیدند، متوقف ساخت. این مشکل نه تنها بر تولید خودرو اثرگذار بود، بلکه کل زنجیره تأمین، از فولاد و پتروشیمی تا ده‌ها قطعه‌ساز بزرگ و کوچک نیز تحت تأثیر قرار گرفت.

قیمت‌گذاری دستوری: ریشه زیان انباشته

با این حال، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که اصلی‌ترین و ساختاری‌ترین چالش صنعت خودرو، سیاست دیرپای «قیمت‌گذاری دستوری» است که توسط نهادهایی مانند شورای رقابت به اجرا در می‌آید. این سیاست که خودروساز را مجبور به فروش محصولات خود به قیمتی به مراتب پایین‌تر از هزینه تمام‌شده و قیمت بازار آزاد می‌کند، به ایجاد زیان انباشته عظیم در صورت‌های مالی شرکت‌ها منجر می‌گردد. این زیان، توانایی خودروساز برای سرمایه‌گذاری مجدد، تحقیق و توسعه، نوسازی خطوط تولید و پرداخت به موقع مطالبات قطعه‌سازان را تضعیف می‌کند و عملاً انگیزه اقتصادی برای افزایش تیراژ تولید را به حداقل می‌رساند. در چنین وضعیتی، کاهش تولید خودروهای ارزان‌قیمت و زیان‌ده (مانند شاهین دستی) و تمرکز بر مدل‌های پرسودتر (مانند شاهین CVT) به عنوان یک استراتژی بقا در مواجهه با این چرخه معیوب عمل می‌کند.

الزام به استانداردهای جدید: کاتالیزور حذف قدیمی‌ها

علاوه بر این چالش‌ها، الزام سازمان ملی استاندارد برای پیاده‌سازی «استانداردهای ۸۵‌گانه» نیز به عنوان یک محرک برای تغییر سبد محصولات عمل کرده است. بسیاری از خودروهای قدیمی که ستون فقرات تولید سایپا و ایران خودرو را تشکیل می‌دادند، بخاطر عدم توانایی در پاس کردن این استانداردها متوقف شدند. بنابراین، توقف تولید مدل‌هایی مانند ساینا ۲۳۲ گازسوز یا کاهش شدید تولید کوییک، نه تنها یک انتخاب، بلکه یک الزام قانونی برای سایپا بوده است.

چشم‌انداز آینده

با توجه به این شرایط پیچیده، مسیر پیش روی سایپا در ادامه سال ۱۴۰۴ با چالش‌های فراوانی همراه خواهد بود. موفقیت این گروه مستلزم تحقق چندین شرط است:

موفقیت در تولید انبوه محصولات جدید: سایپا باید به سرعت بتواند تولید محصولات جدید خود مانند اطلس و سهند را به مقیاس انبوه برساند تا بتواند خلأ بزرگ ناشی از حذف محصولات قدیمی را پر کرده و آمار کلی تولید خود را بهبود بخشد.

مدیریت زنجیره تأمین: این شرکت نیازمند بازنگری جدی در استراتژی‌های تأمین و افزایش عمق داخلی‌سازی قطعات کلیدی است تا آسیب‌پذیری خود را در برابر نوسانات ارزی و مشکلات لجستیکی کاهش دهد.

تغییرات در محیط کلان: در نهایت، سرنوشت سایپا و کل صنعت خودرو به شدت به تصمیمات دولت و نهادهای حاکمیتی در حوزه‌هایی چون قیمت‌گذاری، تخصیص ارز و سیاست‌های تجاری گره خورده است. هرگونه اصلاح در سیاست قیمت‌گذاری دستوری می‌تواند به این صنعت دم تازه‌ای ببخشد.

آمار فصل بهار، بیش از آنکه فقط یک گزارش عملکرد باشد، به نوعی یک بیانیه استراتژیک از سوی سایپا محسوب می‌شود؛ بیانیه‌ای که ناظر بر عبور این شرکت از یک دوره سخت و پرهزینه به سمت تحول است. موفقیت یا شکست این گذار، نه تنها آینده این شرکت، بلکه شکل و شمایل بازار خودروی ایران را در سال‌های پیش رو تعیین خواهد کرد.

جدول آمار تولید سایپا در بهار ۱۴۰۴