صنعت نفت ایران؛ روایتی از ایستادگی و پیشرفت
این روزها در حالی که جمهوری اسلامی در حال ورود به چهل‌وششمین سال حضور خود در پهنه نظام‌های سیاسی دنیاست، مروری بر جایگاه کشور در عرصه بالادستی صنعت نفت می‌تواند نشان از پیشرفت شگرفی باشد که در کمتر از نیم قرن به همت جهادگران این صنعت رقم خورده است زیرا صنعت نفت ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین صنایع نفت جهان، نقش حیاتی در اقتصاد کشور دارد.
شرکت ملی نفت ایران به‌عنوان بازوی اجرایی وزارت نفت، مسئولیت توسعه، تولید و صادرات نفت و گاز را به‌عهده دارد. در ۴۵ سال اخیر، این شرکت با چالش‌ها و فرصت‌های بسیاری روبه‌رو بوده است. این گزارش به بررسی عملکرد این شرکت در حوزه‌های مختلف و مهمترین اقدام‌های انجام شده در این بخش می‌پردازد.
اکتشاف، همچنان سرزنده
طی ۴۵ سالی که از عمر انقلاب شکوهمند اسلامی ایران می‌گذرد به همان اندازه که نفت و گاز تولید شده، شاهد اکتشاف میدان‌های جدید نفت و گاز بوده‌ایم که نتیجه آن شناسایی حدود ۷۰ میدان هیدروکربوری تازه در ایران است. هر حفاری که انجام می‌گرفت و هر گامی که برداشته می‌شد، حکایتی بود از ایمان و ایثار مردان و زنانی که برای استقلال و رشد وطن خود تلاش می‌کردند؛ از ۷۰ میدان نفتی و گازی کشف شده در ایران، ۲۱ میدان نفتی است. در این میان کشف میدان گازی پارس جنوبی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین منابع گازی جهان و کشف میدان‌های عظیم نفتی آزادگان و یادآوران از مهمترین دستاوردهای فعالیت‌های اکتشافی طی این سال‌ها به‌شمار می‌رود.
میدان گازی پارس جنوبی، میدان نفتی آزادگان، میدان نفتی یادآوران، میدان گازی تابناک، میدان نفتی چنگوله، میدان نفتی آذر، میدان گازی کیش، میدان نفتی بند کرخه، میدان نفتی اروند، میدان سردار جنگل، میدان خیرآباد، میدان گازی گردان، میدان گازی زیره، کشف گاز در افق خامی میدان بی‌بی حکیمه، لایه نفتی میدان پارس جنوبی، میدان نفتی و گازی آرش، کشف گاز و میعانات گازی در شازند خامی میدان کرنج، میدان نفتی منصورآباد، میدان گازی هما، کشف گاز در سازندهای داریان، گدوان و سهلیان میدان مارون، میدان نفتی توسن، میدان گازی دی، کشف نفت و گاز در افق خامی میدان بینک، کشف میدان گازی لاوان در طاقدیس دهروم، مخزن سروک میدان رامین، مخزن دهروم میدان بلاد، مخزن خامی میدان نفتی منصوری و مخزن خامی میدان نفتی آب تیمور، بخشی از میدان‌های کشف‌شده هستند.
همچنین میدان نفتی نام‌آوران، میدان گازی ارم، میدان نفتی پرنج، مخزن گازی سهلیان در میدان اهواز، میدان گازی سفیدزاخور، مخزن گازی ژوراسیک در میدان کوه آسماری، میدان گازی فارسی، میدان نفتی عسلویه، میدان نفتی و گازی بالارود اندیمشک، میدان اهواز، میدان جفیر، میدان آبان، میدان سفید باغون، میدان هالگان، میدان فرزاد B، میدان بینالود، میدان سوسنگرد، میدان سومار، میدان طوس، میدان سفید، میدان کوپال جنوب شرقی، میدان خیام، میدان دلاوران، میدان مهر، میدان سامان، میدان سپهر، میدان سهراب، میدان دهلران، میدان بیستون، میدان خارتنگ، میدان خسرو، میدان یادمان، میدان پازنان، میدان دوستکو، میدان دونگ، میدان چارک، میدان شهیدان، میدان سراب و میدان آریا در خلیج فارس، دیگر میدان‌های نفتی و گازی هستند که از ابتدای انقلاب تاکنون کشف شده‌اند.
توسعه پارس جنوبی، کلیدی به سوی امنیت انرژی
پارس جنوبی بزرگ‌ترین میدان گازی جهان است که در سه دهه اخیر همواره سرخط خبرها بوده است. این میدان گازی البته بین ایران و قطر مشترک است و این به معنای آن است که هر کدام از دو طرف به دنبال برداشت بیشتر گاز هستند. البته شریکی که شرکت‌های بزرگ نفتی دنیا به او برای برداشت کمک می‌کنند، بیشتر رقیب است تا شریک! اما کارکنان صنعت نفت طی یک دهه اخیر با وجود همه محدودیت‌ها با تکیه بر توانمندی خود دیگر اجازه ندادند رقیب بیشتر از ما برداشت گاز داشته باشد و حتی سهم برداشت روزانه ایران در سال‌های اخیر از قطر بیشتر بوده است.
پارس جنوبی، داستانی از ایمان و اراده‌ای است که در دل خروشان آب‌های خلیج فارس نهفته است. تلاش شبانه‌روزی مردان و زنان شرکت نفت و گاز پارس و پیمانکاران تحت مدیریتش به ما در این سه دهه آموخت که گاز یا میعانات گازی که از دل دریا برمی‌آید، یک تاریخ نهفته است. پارس جنوبی در سه دهه اخیر تنها یک میدان گازی نبود، بلکه کلیدی به سوی استقلال و امنیت انرژی بوده است. با هر فازی که از این میدان به بهره‌برداری می‌رسید، ایران یک گام به سوی اقتصادی پایدار و قدرتمند جلوتر می‌رفت. هم‌اکنون این میدان با تأمین بیش از ۷۰ درصد گاز و خوراک مورد نیاز ۴۰ درصد بنزین کشور به‌معنای واقعی کلمه، رگ حیاتی اقتصاد کشور است و طی یک دهه آینده با راه‌اندازی طرح فشارافزایی، این گنج نه فقط برای امروز که برای نسل‌های آینده نیز خواهد ماند؛ برای آنانی که با غرور از صنعت نفت سرزمین خود یاد خواهند کرد.
اگرچه برگ‌های درخشان صنعت نفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار زیاد است اما شاه‌بیت شکل‌گیری صنعت نفت و گاز ایران در نظام مقدس جمهوری اسلامی، شناسایی میدان مشترک پارس جنوبی است؛ جایی که از ۹ هزار و ۷۰۰ کیلومتر مربع میدان مشترک، ۳ هزار و ۷۰۰ کیلومتر آن متعلق به ایران است، ضمن اینکه از یک هزار و ۳۱۰ تریلیون فوت‌مکعب ذخایر گاز طبیعی، ۴۱۰ تریلیون فوت‌مکعب به ایران اختصاص دارد. آمارهای وزارت نفت نشان می‌دهد از ۴۹ میلیارد بشکه ذخیره میعانات گازی منطقه مشترک پارس جنوبی بین ایران و قطر، ۱۶ میلیارد بشکه سهم ایران است.
بر اساس داده‌های رسمی، حدود ۵۵ درصد میعانات تولیدشده در پارس جنوبی به پالایشگاه ستاره خلیج فارس ارسال و به ۷۰ میلیون لیتر فرآورده در روز شامل ۴۵ میلیون لیتر بنزین تبدیل می‌شود، به‌گونه‌ای که ۴۰ درصد تولید بنزین کشور از محل محصولات تولیدی میدان پارس جنوبی است. همچنین ارزش این مقدار گاز تولیدی از پارس جنوبی که بیش از ۷۰ درصد گاز مصرفی کشور را تأمین می‌کند معادل ۴ میلیون بشکه نفت در روز است. از ابتدای برداشت گاز از این میدان مشترک تا پایان ۱۴۰۲ روند تولید سالانه و تجمیعی گاز غنی‌شده از میدان مشترک پارس جنوبی بیش از ۲ هزار و ۷۳۸ میلیارد مترمکعب به ارزش ۸۵۰ میلیارد دلار (با احتساب هر مترمکعب گاز ۳۳ سنت) برآورد شده است.
اکنون با بهره‌گیری از ۱۳ پالایشگاه با ۳ هزار و ۲۰۰ خط لوله دریایی ۳۲ اینچ، ۲۹ سکوی بهره‌برداری و ۳۳۶ حلقه چاه، روزانه بیش از ۷۱۰ میلیون مترمکعب تولید در میدان گازی پارس جنوبی انجام می‌شود. این در حالی است که روزانه هر پالایشگاه ۵۰ میلیون مترمکعب گاز شبکه، ۴۰۰ تن گوگرد، ۷۷ هزار بشکه میعانات گازی، یک هزار و ۸۰۰ تن بوتان، یک هزار و ۱۰۰ تن پروپان، ۲ هزار و ۷۵۰ تن اتان و در مجموع محصولاتی به ارزش ۱۰ میلیون دلار در روز معادل ۳.۵ میلیارد دلار در سال تولید می‌کند. همچنین براساس آمارها، در مجموع ۲۹ میلیون تن اتان، پروپان و بوتان از تأسیسات پارس جنوبی استحصال و به‌عنوان خوراک به واحدهای پتروشیمی تحویل و یا صادر می‌شود.
غرب کارون؛ تبلور غیرت و تخصص ایرانی
غرب کارون با آفتاب داغی که بر زمین‌هایش می‌تابد و امواجی که از کارون می‌گذرد، داستانی حماسی و باشکوه از صنعت نفت ایران حکایت می‌کند؛ هم‌اکنون روزانه بیش از ۳۵۰ هزار بشکه نفت در غرب کارون تولید می‌شود و قرار است این مقدار طی ۵ سال آینده به بیش از یک میلیون بشکه در روز برسد.
چرخ‌های زمان در غرب کارون بی‌صدا می‌چرخند و کارکنان صنعت نفت در جست‌وجوی رازهای زمین به عمق آن فرو می‌روند. هم‌اکنون هر ضربه مته دکل‌های حفاری فعال در این منطقه در دل خاک، حکایت از اشتیاقی نهفته برای افزایش تولید از میدان‌های جوان نفتی ایران دارد. طی یک دهه اخیر در این میدان‌ها، نه فقط نفت که خاطراتی از تلاش کارکنان صنعت نفت هم بیرون می‌جوشد؛ کسانی که به آینده‌ای روشن و استقلال وطن ایمان دارند.
در حوزه غرب کارون بیش از ۱۳ میدان نفتی وجود دارد که براساس آخرین مطالعات، برآورد نفت درجا فقط برای میدان‌های آزادگان و یادآوران ۶۷ میلیارد بشکه محاسبه شده که عمده آن نفت سنگین و فوق‌سنگین صادراتی است. اگرچه مطالعه و توسعه این میدان‌ها از نیمه دوم دهه ۷۰ با حضور شرکت‌های خارجی در قالب قراردادهای بیع متقابل آغاز شده اما اکنون از سوی پیمانکاران داخلی در حال انجام است.
دیپلماسی انرژی؛ چراغی در شب‌های تاریک تحریم
صنعت نفت ایران در طول ۴۵ سال گذشته همواره با چالش‌های بی‌پایان همچون جنگ، تحریم و تهدید روبه‌رو بوده و همواره نوک پیکان این تحریم‌ها برای فلج کردن اقتصاد کشورمان به سوی صنعت نفت بوده است، اما در این سرزمین کهن، هرگاه توفانی برخاست، مردمانی بپا خاستند که با اراده‌ای آهنین و دیپلماسی‌ای که از دل تجربه و ایمان به وطن برخاسته بود، مسیری تازه به سوی آینده باز کردند.
دیپلماسی انرژی، همان راهی بود که در پیچ‌وخم‌های تاریخ، ایران را از تنگناهای تحریم بیرون کشید. کارکنان امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در سایه تحریم‌ها، وقتی دنیا درهای تجارت را بسته بود، با تدابیری هوشمندانه راه‌هایی نو و خلاقانه برای فروش نفت و گاز یافتند. در میان این همه سختی‌ها، نفت ایران همچون آواز فراموش‌نشدنی، در گوش جهان طنین‌انداز شد و نشان داد حتی در تاریک‌ترین شب‌ها، نور امیدی هست.
مؤسسه صلح آمریکا پیش‌تر گزارشی با عنوان حقایق کلیدی درباره تنگه هرمز و نفت ایران به قلم آنیکا فولکسون منتشر کرد که می‌توان همه آن را در یک جمله خلاصه کرد: «نفت ایران قابل جایگزینی نیست!». این گزاره که بارها پس از انتشار اولیه به قلم تحلیلگران دیگری در نشریه‌های ممتاز صنعت نفت دنیا همچون گاردین و گزارش‌های مبسوط اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) نیز منتشر شد، حاوی نکات مهمی است که در چارچوب استمرار تولید حداکثری نفت ایران تعریف می‌شود. عطش بازارهای جهانی برای بهره‌مندی از نفت ایران و نقش کلیدی کشور در این بازارها که آن را به یکی از مهمترین تصمیم‌گیرندگان در جهان بدل می‌کند، عامل دیگری بود تا کارکنان امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران همه تلاش خود را در دستیابی به حداکثر تولید با بیشترین مقدار بهره‌وری و سهم‌خواهی از این بازار به‌کار گیرند.
شکی نیست که امروز افزون بر اقتصاد، سیاست نیز با نفت درآمیخته و بخش قابل‌توجهی از سیاست‌های جهانی در رویارویی با ایران از همین امتیاز نفت‌خیز بودن کشور ناشی می‌شود و این حقیقت مسلم صنعت نفت ایران است. ایران هم‌اکنون رتبه نخست مجموع ذخایر هیدروکربوری در جهان را در اختیار دارد و با اکتشاف‌های انجام‌شده در سال‌های اخیر، این واقعیت محرز شده است که ایران همچنان یکی از گزینه‌های اصلی تأمین‌کننده منابع هیدروکربوری در جهان خواهد بود.
ساخت داخل؛ قصه‌ای از توانمندی مردمان پارسی
صنعت نفت ایران در طول ۴۵ سالی که از انقلاب اسلامی ایران می‌گذرد، با چالش‌های بی‌شماری روبه‌رو بوده است، اما در دل همین چالش‌ها، مردان و زنان صنعت نفت توانسته‌اند این صنعت ارزش‌آفرین را به قله‌های جدیدی برسانند؛ سازندگان، پیمانکاران و کارکنان عملیاتی صنعت نفت با مهارت مهندسی معکوس و طراحی‌های خلاقانه، توانستند هر آنچه نیاز داشتند، بسازند و تعمیر کنند. آنها با دستان خالی، اما با ذهنی خلاق و هوشی سرشار، ابزارها و تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت را بومی‌سازی کردند و به‌معنای واقعی، گلیم خود را از آب بیرون کشیدند. وزارت نفت نیز در این سال‌ها پشتیبان و حامی ساخت داخل بود، به‌طوری که طی سه سال اخیر، وزارت نفت در میان دستگاه‌های اجرایی رتبه نخست حمایت از ساخت داخل را به خود اختصاص داد. هر پیچ و مهره‌ای که در این سال‌ها در داخل برای صنعت نفت ساخته می‌شد، حکایتی بود از ایمان و همت مردمی که به آینده‌ای روشن‌تر باور داشتند.
این صنعت در دهه‌های اخیر در نبود شرکت‌های خارجی، به قوت قلب و اراده ایرانیان زنده ماند. بنابراین ثروت صنعت نفت، نفت و گاز آن نیست، بلکه ذهن‌های خلاق منابع انسانی آن است که جهانیان را به تحسین واداشته است. روزگاری در کشور نفت‌خیز ایران از صفر تا صد عملیات اکتشاف و تولید در اختیار شرکت‌های خارجی بود، گرچه در اسفند ۱۳۲۹ با فراز و نشیب‌های فراوان صنعت نفت ملی شد، خارجی‌ها همچنان یک پای صنعت نفت تا سال ۱۳۵۷ بودند. با پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن خروج متخصصان خارجی از این صنعت، متخصصان ایرانی با تکیه بر تجربه و تخصص خود کار را پیش بردند و امروز به مرزهای خودکفایی ۸۰ درصدی در ساخت و تولید تجهیزات و کالاها در این صنعت راهبردی رسیده‌اند.
جمع‌آوری گاز؛ چراغی که سوسو می‌زند
یکی از مهمترین موفقیت‌های صنعت نفت، جمع‌آوری گازهای همراه نفت بوده که نه‌تنها به بهبود محیط زیست کمک کرده، بلکه از منابع ارزشمند انرژی نیز بهره‌برداری بهینه‌تری به عمل آمده است. این گازها که در ابتدای راه، مشکل‌زا و آلاینده بودند، اکنون به‌واسطه تلاش‌های مستمر، به ثروتی ملی تبدیل شده‌اند.
شعله‌های گازهای همراه نفت، همچون آتش زنده‌ای بودند که آرامش و سلامت مردم استان‌های نفت‌خیز را تهدید می‌کردند اما تلاش‌ها و برنامه‌های بلندمدت برای کاهش و سرانجام حذف این گازها آغاز شد. وزارت نفت ایران با برنامه‌ریزی‌های دقیق و حمایت از پروژه‌های داخلی، نقش مهمی در این دستاوردها ایفا کرده است. برنامه وزارت نفت برای جمع‌آوری ۲ میلیارد فوت‌مکعب گاز همراه نفت، شامل پنج طرح بلندمدت و ۱۴ مزایده فروش بوده و ظرفیت جمع‌آوری و فرآورش حدود ۵۷ میلیون مترمکعب در روز را دارد. این برنامه‌ها نه‌تنها به کاهش آلایندگی‌ها می‌انجامد، بلکه به ارتقای اقتصادی و افزایش بهره‌وری صنعت نفت کشور نیز کمک خواهد کرد. هدف‌گذاری ایران برای جمع‌آوری کامل گازهای همراه نفت تا ۱۴۰۴، نشان از عزم جدی و اراده مستحکم این کشور برای حفاظت از محیط زیست و بهبود شرایط زندگی مردم دارد.
شرکت‌های اکتشاف و تولید؛ عصای دست صنعت نفت
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، صنعت نفت ایران با تحریم‌ها و تهدیدهای فراوانی روبه‌رو بوده است که اوج آن را می توان تحریم‌های فلج‌کننده ترامپ دانست. با این حال توسعه در صنعت نفت ایران هیچگاه متوقف نشد و شرکت‌های ایرانی اکتشاف و تولید که نطفه تشکیل‌شان در دولت محمد خاتمی، رئیس‌جمهوری وقت ایران در اوایل دهه ۸۰ همچون پتروپارس، پتروایران، مهندسی و ساخت تأسیسات دریایی ایران، ایزوایکو، صف، صدرا و … زده شد، بدون حضور شرکت‌های خارجی و تحت تحریم‌های شدید، توانستند با توان و مهارت خود، این صنعت ارزش‌آفرین را زنده نگه دارند.
این شرکت‌ها توانستند هر آنچه را که نیاز داشتند بسازند و تعمیر کنند و با حمایت وزارت نفت، به جایگاهی رسیدند که تا پیش از این فقط در اختیار شرکت‌های خارجی بود. در واقع، اگرچه نفت ایران در ۲۹ اسفند سال ۱۳۲۹ ملی شد اما ملی شدن صنعت نفت ایران با بلوغ شرکت‌های اکتشاف و تولید تجلی پیدا کرد. نفت ایران، با دست‌های توانمند فرزندان این خاک، ملی شد و استقلال واقعی را تجربه کرد. ملی شدن صنعت نفت، اکنون با ایجاد و توسعه این شرکت‌ها، به معنای واقعی تحقق یافته است.
مسئولیت اجتماعی؛ وظیفه ذاتی
مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها از مؤلفههای توسعه پایدار در جوامع امروزی به‌شمار میآید که طی آن به مناسبات شرکت‌ها در قبال ذی‌نفعان و جوامع توجه دارد و همسو با بهینهسازی آن حرکت می‌کند. اهمیت اجرای مسئولیت‌های اجتماعی در صنعت نفت نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی کشور بیشتر است، همچنین از آنجا که شرکت‌های نفتی به‌ویژه در ایران، نقشی کلیدی در رونق اقتصادی و حفظ جایگاه بین‌المللی دارند و پروژه‌های اجراشده در این صنعت نیز چند میلیارد دلاری هستند، مطابق قانون، بخشی از مبلغ سرمایه‌گذاری هر پروژه به طرح‌های توسعه‌ای عام‌المنفعه و برای کمک ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻤﺮﺍﻥ ﻭ ﺁﺑﺎﺩﺍنی ﺟﻮﺍﻣﻊ محلی به‌ویژه مناطق نفت‌خیز و گازخیز اختصاص می‌یابد؛ موضوعی که در وزارت نفت طی ۴۵ سال اخیر بیش از همیشه مورد توجه قرار گرفته و در این زمینه اقدام‌های مختلفی انجام شده است.
ابلاغ نظام‌نامه مسئولیت اجتماعی صنعت نفت یکی از این اقدام‌هاست. نظام‌نامه مسئولیت اجتماعی با تأکید بر مسائل اساسی اولویت‌دار صنعت نفت در زمینه مسئولیت اجتماعی مانند زنجیره تأمین تدارکات محلی به‌منظور اشتغال‌زایی و معیشت پایدار محلی، توانمندسازی ساکنان جوامع محلی پیرامون، بهره‌گیری از ظرفیت سمن‌ها (سازمان‌های مردم‌نهاد)، مشارکت در حفاظت از محیط زیست، ترویج مصرف بهینه منابع و انرژی و بهبود شرایط کار و زندگی کارکنان به‌عنوان نقشه راه مسئولیت اجتماعی صنعت نفت ابلاغ شد. زیرا شرکت‌های نفتی نه‌تنها برای استخراج و تولید نفت و گاز، بلکه برای تأثیرات اجتماعی و زیست‌محیطی فعالیت‌های خود نیز مسئول هستند. این مسئولیت اجتماعی نه‌تنها به بهبود روابط بین شرکت‌ها و جوامع محلی کمک می‌کند، بلکه از نظر اخلاقی و انسانی نیز ضروری است.
صنعت نفت در طول این سال‌ها با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های آموزشی، بهداشتی و زیست محیطی، نشان داد توجه به مردم و محیط پیرامونی به همان اندازه مهم است که تولید نفت و گاز اهمیت دارد. مسئولیت اجتماعی، نه‌تنها به‌عنوان یک وظیفه، بلکه به‌عنوان یک ارزش انسانی و اخلاقی در قلب صنعت نفت ایران جای گرفته است.
